kwatery w Polsce

Trasy turystyczne

12 June 2012r.

TRASA : Tczew — Lisewo (2,5 km) — Lichnowy (9 km) — Nw. Cerkiew (14 km) — Ostaszewo (19 km) Trasa prawie cały czas biegnie równolegle do linii kol. wąskotorowej — Lisewo Wąsk. — Nowy Dwór Gdański, prowadzi wsch. częścią Żuław Malborskich a następnie Wielkich. Z Tczewa wyjazd w kierunku wsch. przez Wisłę. 2,5 km Lisewo. Stara wieś słowiańska, lokacja krzyżacka w 1316 r. We wsi zespół majątków państwowych, Stacja Oceny Odmian, zakład meehaniczno-naprawczy obsługujący PGR-y, sklep. W miejscu st. kolejki wąsk. obsługującej pd. i pn. część Żuław oraz przyst. kol. linii Tczew —Malbork. Gotycki kościół murowany z ok. poł. XIV w., wieża zwieńczona hełmem z 1819 r. Zwraca uwagę ładny szczyt wsch. We wnętrzu wyposażenie głównie z XVII i XVIII w. a nadto cenna rzeźba gotycka. 6 km Dąbrowa. We wsi dom nr 18 z przełomu XVIII/XIX w. W odl. 3 km na pn. wieś Boręty, wymieniona w 1321 r. We wsi dom podcieniowy nr 32 z przełomu XVIII/XIX w., dom nr 40 z końca XVIII w. Z gotyckiego kościoła pozostały tylko ruiny, zachowany kościół poewangelicki, ryglowy, z 1842 r. 9 km Lichnowy. Wieś spółdzielcza, młyn, piekarnia, ośr. zdrowia, sklep, p-ta, st. kol. wąskotor. Jest to stara osada słowiańska, wymieniona w dokumencie księcia pomorskiego Sambora z 1254 r., krzyżacka lokacja z 1321 r. W okresie panowania Zakonu ludność tutejsza popada w ostre zatargi z komtu-rami. We wsi gotycki kościół, odbudowany w 1898 r. Kościół poewangelicki z 1842 r. Przy domu nr 13 kamienny portal barokowy z 1749 r., ustawiony w ogrodzie, pod nr 18 dom podcieniowy z pocz. XIX w., wiatrak z poł. XIX w. Z Lichnowów trasa kieruje się na pn. Po 5 km jazdy, ok. 1,5 km za wsią Pordenowo odgałęzienie drogi na zach., trasa biegnie w kierunku pn.-wsch. W odl 2,5 km, tuż koło wału wiślanego wieś Palczewo. Znajduje się tu okazały wiatrak zl poł. XIX w., obecnie zelektryfikowany. Dom podcieniowy nr 17 z końca XVIII w., drzwi rokokowe. We wnętrzu, w dużej izbie ściana wyłożona barwnymi delftami. Stara zagroda z 1806 r. 14 km Nw. Cerkiew. We wsi kilka starych domów żuławskich, np. dom podcieniowy w PGR z 1842 r., domy nr 9 i 14 z 1839 r., nr 15 podcieniowy z 1820 r., nr 17 podcieniowy z pocz. XIX w. i nr ,20 z 1786 r. Stare domy znajdują się również w następnej wsi Gniazdo-wo, np. w zagrodzie 44 dom z 1760 r., podcienie z 1838 r., dom podcieniowy nr 38, podcienie z 1864 r. Przy zagrodzie nr 46 spichrz dwuprzejazdowy, ze szczytem z ryglowej kraty, wypełnionej cegłą holenderką. Przed domem nr 34 płyta nagrobkowa z 1620 r. Kilkaset kroków na wsch. od pn. krańca wsi rozpoczyna się pierwsza partia depresji żuławskiej, która dochodzi tu 0,1 m poniżej poziomu morza. 19 km Ostaszewo. Przez wieś biegnie trasa 3, łącząca Gdańsk z Elblągiem. TRASA 14. Tczew — Starogard Gdański (18 km) — Zblewo (34 km) — Czarna Woda (55 km) — (Chojnice, 95 km) Na całej trasie kursuje PKS. Droga biegnie przez falisty, zalesiony na dużych przestrzeniach obszar moreny dennej, przez teren regionu zw. Kociewiem, którego gł. miastem jest Starogard Gdański. W Tczewie wyjazd z pl. Grunwaldzkiego w kierunku pd. 5 km Czarlin. Traisa skręca w kierunku zach. 7,5 km Waćmierek. Majątek nad jeziorkiem ładnie położony wśród lasów. 12 km Swarożyn. Wieś i dobrze zagospodarowany PGR. Wieś wymieniona w XIII w., kiedy jakiś czas należała do biskupa kujawskiego. Później dzierżą ją różne rody szlacheckie. W rejonie Swarożyna koło Sliwin, na wzgórku nazywanym "Czarcia Góra" ślady grodziska. Wysuwane są przypuszczenia, iż stała tu świątynia boga Swarożyca. 16 km Zduny. Stara osada, niegdyś prawdopodobnie ośrodek garncarski. W odl. ok. 1 km od wsi Jez. Zduńskie, nad którym stanica wodna PTTK oraz ZMS. W rejonie jeziora grodzisko wyżynne. 17,5 km Szpęgawsk. We wsi, obok drogi duży park krajobrazowy z pięknymi okazami drzew, m. in. topola o obw. pnia 8,50 m, wiek ok. 200 lat. W. parku dwór klasycystyczny z ok. 1800 r. Na pd. od wsi leży 1,5 km dł. Jez. Szpęgawskie. Dalej po ok. 3 km leży duży głaz. Obok głazu dróżka leśna prowadzi do ponad 2 km odległego, położonego na pn. od linii kol. wśród lasu Jez. Płaczewskiego. w jego rejonie znajdują się masowe groby pomordowanych podczas wojny przez hitlerowców ok. 7000 mieszkańców Pomorza, głównie z terenu Kociewia. Dla uczczenia ich postawiony został 24.IV.,1954 r. pomnik. ' Dalej na trasie widać na lewo od drogi zabudowania Państw. Stadniny Koni. Podczas realizacji filmu "Krzyżacy" stąd wypożyczano konie a w okolicy nagrane zostały sceny bitwy. Kilkaset metrów dalej trasa wychodzi z lasu i minąwszy tor kol. skręcamy w lewo przecinając rzekę Wierzycę. 18 km Starogard Gdański (opis patrz trasa VII, str. 216). Wyjazd z miasta ul. Bieruta w kier. zach. 23 km Rokocin. We wsi ładnie utrzymany park ze starodrzewem leżący obok Zakładu Opieki dla Dorosłych. Rokocin wymieniony jest pod koniec XII w. w akcie nadania go przez księcia Grzymisława joannitom. 26 km Sucumin. We wsi wzorowe PGR. W odl. ponad 2 km na pd. wieś Sumin nad dużym Jez. Sumińskim. Na 28 km trasy, za skrzyżowaniem dróg widać na lewo jez. Grygorek. Przy jego pd.-zach. krańcu na półwyspie grodzisko wyżynne, z wałem ok. 15 m wys. i kilkadziesiąt metrów długim. 34 km Zblewo. Duża wieś kociewska. 37 km Bytonia, 43 km Piece, wsie położone pośród Borów Tucholskich. 1 km za Piecami las zbliża się z obydwu stron do trasy i towarzyszy jej aż do granicy województwa gdańskiego. 55 km Czarna Woda. Dawniej wieś, obecnie osiedle rozbudowane wspaniale w związku z powstaniem Fabryki Płyt Pilśniowych. Trasa przecina rzekę Czarną Wodę, płynącą na granicy województwa i biegnie dalej do Chojnic (95 km). TRASA 15. Starogard Gdański — Bobowo (10 km) — Skórcz (20 km) — Osiek (32 km) — (Warlubie, 55 km) Trasa pokrywa się z linią PKS i biegnie przez falisty teren moreny dennej. Na trasie miejscowości z licznymi zabytkami. Od Skórcza wiedzie przez cały niemal czas przez obszar Borów Tucholskich. Wyjazd ze Starogardu Gd. ul. Pelplińską i następnie w kierunku pd.-wsch. 3 km za miastem odgałęzienie szosy na pn. wsch. do odległego o 1 km Owidza. Jest to stara wieś, wymieniana w XIII w. Na pn. wsch. od wsi nad rzeką Wierzycą grodzisko wyżynne. Miał tu być zamek książąt pomorskich. 5 km Jabłowo. Wieś i PGR nad małym jeziorkiem. Wokół nowszego dworu mały park. Na pd. stronie jeziora gotycki kościół z XIV/XV w. Elewacja zach. neogotycka. W Jabło-wie odgałęzia się na wsch. droga do Pelplina. 10 km Bobowo. Wieś wymieniona w 1282 r. Zniszczona zupełnie w XVII w. przez Szwedów. Boczną kaplicę nowego kościoła tworzy dawne prezbiterium z XIV w. Skromne wyposażenie późnobarokowe. W Bobowie odgałęzia się droga do odl. o 4 km w kierunku pn.-zach. wsi Dąbrówki, wymienianej w XIV w. Gotycki kościół z XIV/XV w. Wyposażenie skromne o charakterze ludowym w stylu rokoko. Ok. 4 km na pd. wsch. przy szosie do Gniewu, stara, wymieniona w 1274 r. wioska Grabowo. Na jej terenie odkryto w 1961 r. resztki osady kultury pomorskiej z VII—II w. p.n.e. Miał tu być niegdyś na wzgórku nad jeziorem gród obronny. Kościół z XVI w. ryglowy, zachowane prezbiterium, stropy i więźba dachowa. Nawa dobudowana w 1900 r. Ołtarz gł. późnorenesansowy z pocz. XVII w. z 6 obrazami olejnymi; 2 ołtarze boczne barokowe, podobnie ambona i chrzcielnica. Na cmentarzu dzwonek z 1696 r. 14 km Pączewo. Wieś wymieniona w 1352 r. Kościół gotycki z XIV w., wieża z 2 poł. XVII w. W 1702 r. dobudowano 2 kaplice boczne, powiększone w 1913 r. Wyposażenie wnętrza późnobarokowe z 1 poł. XVIII w., późnogotycka rzeźba Madonny. W odl. 2 km na pd. zach. od Pączewa, w pobliżu Jez. Czarnoleskiego wieś Czarny Las, w której gotycki kościół z XIV w., spalony w 1922 r. i następnie odbudowany. We wsi park krajobrazowy. Na polach między Pączewem a Czarnym Lasem stoczona została w 1433 r. potyczka między Krzyżakami a husytami. 20 km Skórcz. Miasteczko, ponad 3000 mieszk., st. kol., PKS, gospoda, sklepy, kino, kilka zakładów produkcyjnych, apteka. Nazwę Skórcza wywodzą niektórzy od "skore", czyli ko-ciewskiej nazwy szpaka. Pierwsza wzmianka z 1339 r. Mówi się również, iż starożytny Skurgon, leżący na bursztynowej drodze z Italii do Bałtyku to dzisiejszy Skórcz. W 1458 r. stoczona została pod Skórczem potyczka polsko--krzyżacka. Znaczny rozwój osady następuje po włączeniu jej w 1466 r. do Polski. Jan Sobieski odnawia w 1667 r. przywilej lokacyjny osady. W okresie zaboru pruskiego jest Skórcz ośrodkiem polskości. Tu ok. 1860 r. powstał pierwszy na Pomorzu Bank Ludowy, wspomagający polską ludność przy wykupnie ziemi. W 1906 r. doprowadzono do Skórcza linię kol. ze Skarszew, a w 1912 r. ze Szlachty. Po wyzwoleniu uzyskuje Skórcz w 1935 r. prawo miejskie. Podczas ostatniej wojny zamordowano w czynnym koło miasteczka obozie koncentracyjnym ok. 100 Polaków, których pochowano w sąsiednich lasach. 32 km Osiek. Od Skórcza trasa biegnie prawie przez cały czas przez Bory Tucholskie. Wieś położona wśród lasów między Jez. Czarnym i Kalębie. Stara osada słowiańska. W pocz. XV w. stanął tu zamek krzyżacki, siedziba urzędnika zawiadującego okolicznymi majętnościami Zakonu, podległego początkowo komendato-rom z Pokrzywna, a od 1416 r. wójtowi tczewskiemu. Podczas wojny 13-letniej zamek był parokrotnie oblegany i przechodził z rąk do rąk. Ostatecznie zajął go na wiosnę 1466 r. starosta z Nowego Jan Jasieński. Odtąd, aż do 1772 r. rezydują w Osieku polscy starostowie, m. in. od 1520—1584 r. ojciec i syn Walewscy, dzierżący równocześnie podkomor-stwo sochaczewskie. Adam Walewski wybudował w 1565 r na miejscu zrujnowanego zamku okazały pałac renesansowy i zamierzał założyć w Osieku miasto, na co uzyskał już zezwolenie królewskie, lecz prawdopodobnie wobec odmówienia mu prawa do wieczystego posiadania miejscowości zrezygnował z zamiaru. W czasie wojen szwedzkich pałac zniszczony został przez grasujące oddziały Szwedów i pod koniec XVIII w. rozebrany przez Prusaków dla uzyskania cegły na koszary. Do dziś pozostała na półwyspie jez. Kałębie koło wsi część muru gotyckiego z kamienia polnego i cegły. Zachowały się również zarysy wałów i rowów z dawnego założenia obronnego. We wsi zobaczyć można neogotycki kościół z ciosów kamiennych z 1866 r., kilka chałup z drzewa; jedna z nich posiada narożne podcienie. Ok. 3 km na pn. od wsi kolo leśnictwa Cisowa Góra, nad Jez. Czarnym rośnie zespól ok. 150 cisów. Z Osieka trasa prowadzi przez lasy do Warlubia (65 km), leżącego przy trasie Gdańsk — Bydgoszcz. Ze Skórcza do Osieka dojechać również można drogą okrężną przez Starą Janię i następnie Leśną Janię, Jaszczerek, Jeże-wnicę i Wycinki (ok. 30 km). TRASA 16. Starogard Gd. — Radziejewo (12 km) — Borzechowo (16 km) — Osieczno (34 km) — (Tuchola, 70 km) Na odcinku Borzechowo — Ocypel kursuje PKS. Trasa biegnie przez szczególnie pięknie położone miejscowości Kociewia a następnie przez Bory Tucholskie i wsie zamieszkane przez Borowiaków. Wyjazd ze Starogardu Gd. ul. Bieruta w kier. zach. 5 km Rokocin, 8 km Sucumin, 10 km skrzyżowanie dróg (patrz trasa 14), za którym trasa skręca na pd. 12 km Radziejewo. Wieś i PGR położone na pn. krańcu Jez. Borzechowskiego Wlk. We wsi dwór klasycystyczny z 1 poł. XIX w. z nowszymi skrzydłami, położony w parku krajobrazowym. Ok. 2 km dalej przy trasie Nadl. Wirty. Obok ogród dendrologiczny założony w 1869 r., o obszarze blisko 8 ha, w sąsiedztwie wielkiego, położonego nad Jez. Borzechowskim parku leśnego. Znajdują się tu liczne drzewa egzotyczne oraz krajowe, m. in. daglezja, różne gatunki świerków, cisów, dębów, brekinie i wiele innych. Hodowla miała na celu aklimatyzację drzew, pochodzących z innych obszarów. Obok niewielkie, po wojnie założone alpinarium o pow. ponad 2 ary. Przez park leśny biegnie drożyna na brzeg jeziora. Z wysokiego brzegu roztacza się wspaniały widok na rozlane szeroko otoczone lasami wody najpiękniejszego jeziora kociewskiego. Jez. Borzechow-skie o pow. 253 ha i długości ok. 6 km łączy się od wsch. z jez. Ste-klin, które sasiadiuje z Jez. Sumińskim. Między nimi w odl. 2 km na pd. od Radziejowa leży wieś Steklin, gdzie znajduje się pod nr 20 zabytkowy dom z ok. 1830 r., nakryty naczółkowym dachem, z ryglowymi szczytami. Z Wirt trasa kieruje się w stronę Borzechowa. Przy drodze rośnie ogromna lipa o obw. pnia 6,90 m i wieku ok. 300 lat. 16 km Borzechowo. Wieś, sklep, p-ta. We wsi kociewska chata podcieniowa z XIX w. Borzechowo to stara wieś pomorska, wzmiankowana w XIII w., od 1305 r. we władaniu krzyżackim, od 1581 do pierwszego rozbioru siedziba polskich starostów. Zamek" mieścił się na Wyspie Starościńskiej, położonej ok. 1,5 km na pd. wsch. od wsi, w zach. części jeziora. Zamek zniszczyli Szwedzi a mury rozebrali Prusacy po rozbiorach. Podczas ostatniej wojny władze hitlerowskie poleciły rozebrać kamienne fundamenty na materiał drogowy i zalesić wyspę. , Ok. 3 km na zach. od Borzechowa, pośród lasów leży ponad 2 km długie Jez Niedackie, dobre miejsce do wypoczynku i kąpieli. Występuje tu rzadka roślinność jak kłoć wiechowata, turzyca strunowa i inne. Z Borzechowa trasa biegnie w kierunku pd.-zach. i przecina rzekę Wolę. 20 km Osowo. Wieś położona wśród lasów. Trasa wiedzie przez Bory Tucholskie. Na 25 km trasy za leśniczówką Baby odgałęzienie drogi. W odległości 2 km od skrzyżowania wieś i letnisko Ocypel. Leży ona w głębi Borów Tucholskich, nad dużym i malowniczym jeziorem 0 tej samej nazwie. Ze względu na znakomite warunki klimatyczne 1 wypoczynkowe przyjeżdżają tu letnicy oraz rozbijają namioty zespoły młodzieżowe. W miejscu poczta, st. kol. linii Smętowo — Skórcz — Szlachta. 5 km dalej za Ocyplem, pośród lasów, nad rzeką Czarną Wodą wieś Wda. Poczta, PKS, sklep, zabytkowy d o m z XIX w. 34 km Osieczno. Wieś, mleczarnia, ośr. zdrowia, sklep, p-ta, st. kol. Jest to jedna z nowszych osad, powstałych na wyrębach leśnych licząca ok. 250 lat, położona pośród lasów nad rzeczką Prusiną. Osieczno jest jedną ze wsi zamieszkałych przez grupę pomorskiej ludności Borowiaków mówiącej dialektem boro-wiackim {tucholskim). Z terenu gdańskiego należą do tej grupy mieszkańcy z wsi Czarna Woda, Woj tal, Osówek koło Osieczna i innych. 42 km Śliwice. Wieś również częściowo borowiacka. Trasa opuszcza granicę województwa gdańskiego i podąża przez tereny województwa bydgoskiego do Tucholi (70 km) głównej miejscowości Borów Tucholskich. TRASA 17. Tczew — Godziszewo (16 km) — Skarszewy (24 km) — Kościerzyna (67 km) — (Bytów, 102 km) Na całej trasie kursują PKS. Trasa prowadzi cały prawie czas przez urozmaicone krajobrazowo, pokryte częściowo lasami tereny morenowe Kociewia a następnie przez pd. Kaszuby, w pobliżu jezior i przez znane z zabytków miejscowości. Z Tczewa wyjazd w kierunku zach. Po ok. 3 km trasa mija podmokłą dolinę rzeki Motławy. 4 km Szpęgawa. W 1258 r. był tu młyn, który wkrótce uzyskali od księcia pomorskiego cystersi z Pelplina. W XV w. istniał w Szpęgawie folwark a później karczma. W 1820 r. wieś liczyła 7 chałup i 36 mieszkańców. 6 km Lubiszewo. Wieś, sklep, p-ta. Jest to jedna z najstarszych osad pomorskich, prawdopodobnie już od czasu Bolesława Krzywoustego siedziba kasztelana. Parafia w 2 poł. XII w., dochody z niej przyznali książęta pomorscy rycerskiemu zakonowi joannitów. Istniała tu również wówczas karczma i stacja celna dla poboru cła. Od 1220 jest Lubiszewo stolicą dzielnicy księcia Sambora II, od 1229—1252 mieści się tu dwór książęcy, na którym w 1240 r. wymieniany jest kasztelan Warczon, stolnik Wirgen, podczaszy Domasław. Od 1198-^1238 w Lubiszewie znajduje się gł. siedziba joannitów. W 1252 r. Sambor przenosi stolicę do Tczewa. W 1287 joannici ustanawiają w Lubiszewie siedzibę baliwatu (obwodu) i w 1288 r. uzyskują prawo targu i zwolnienie kupców od ceł. Ok. 1200 m na pd. od kościoła znajduje się grodzisko, tzw. "dolny zamek", w którym znaleziono okazy ceramiki z VII—IX w. Późniejszy, istniejący w XIII w. gród i podgrodzie Sambora uzyskują ok. 1255 r. joannici. Istnieje tradycja, iż gród stał na miejscu obecnego kościoła. W 1308 r. koło Lubiszewa stoczyły oddziały Łokietka bitwę z Brandenburczykami. Wówczas następuje zniszczenie i upadek Lubiszewa. Rzemieślnicy utrzymują się tu jeszcze do końca XIV w., ale Krzyżacy po wykupieniu tego obszaru od joannitów (1398 r.) znoszą prawo targu i likwidują zamek. Po wypędzeniu Krzyżaków Lubiszewo należy do starostwa w Starogardzie. W dniu 17.IV.1577 r., nad leżącym 1,5 km na pd. od wsi Jez. Lubiszewskim (dziś Rokickie) zbuntowani przeciw Batoremu gdańszczanie ponieśli ciężką klęskę. 4000 gdańszczan poległo a 1000 dostało się do niewoli. W ręce wojsk polskich, dowodzonych przez Jana Zborowskiego wpadło nadto 37 dział, cały sprzęt wojenny i tabory.' W 1627 r. w tej okolicy Polacy stoczyli bitwę ze Szwedami, walczącymi pod wodzą Gustawa Adolfa, który tu został ranny. Cennym zabytkiem Lubiszewa jest gotycki kościół, z dobudowaną w pocz. XX w. wieżą. We wnętrzu grupa gotyckich rzeźb z pocz. XV w. m. in. Madonna szafkowa w ołtarzu głównym. Reszta wyposażenia w stylu baroku i rokoko z XVIII wieku. 11 km Turze. Wieś nad jez. Domaszka. 16 km Godziszewo. Wieś, sklep, p-ta, przyst. PKS. Jest to stara wieś pomorska wymieniona w 1256 r. W murowanym kościele z 1748 r. bogate wyposażenie rokokowe. W kruchcie renesansowy nagrobek kamienny Jana Wiesiołowskiego, kasztelana elbląskiego i jego żony Justyny, z 1 poł. XVII w. Ok 2 km na pd. zach. od wsi na płw. Jez. Godziszewskiego zachowane' grodzisko słowiańskie. W niewielkiej odl. na pn. od Godziszewa st. kol. Golębiewko. 19 km Dęblin. 24 km Skarszewy (opis patrz trasa VIII, str. 221). Ze Skarszew wyjazd ku zach. drogą kościerską. 28 km Więckowy. We wsi rozgałęzienie dróg, trasa skręca na pd. 34 km Pogódki. Wieś, sklep, POM, ośr. zdrowia, p-ta. W 1. 1258—76 znajdował się tu, ufundowany przez księcia tczewskiego Sambora II klasztor cystersów, którzy w 1276 r. przenieśli swą siedzibę do Pelplina. We wsi barokowy kościół z 1 poł. XVIII w., hełm wieży z 1886 r., wyposażenie głównie z XVIII w. Dwór z XIX w., dom nr 28 z pocz. XIX w. Koło wsi na prawym brzegu Wieorzycy grodzisko wyżynne. Na pn. od wsi, w lasach znajduje się kilka głazów narzutowych, największy 0 obw. 9,5 m w leśnictwie Jastrzębce. 38 km Kobyle. 41 km Czerniki. Rozgałęzienie dróg: na pn. zach. droga przez wsie Str. i Nw. Polaszki, na pd. przez Str. Kiszewę. Trasa biegnie w kierunku pd. 43 km Połubin. 45 km skrzyżowanie dróg: na pn. droga do Str. Polaszek (wariant A), na pd. wsch. do Zblewa, na zach. do Str. Kiszewy. W odl. 1 km od skrzyżowania przy drodze do Zblewa po prawej stronie drogi wznoszą się ruiny Zamku Kiszewskiego, W miejscu tym stał w czasach książąt pomorskich silny gród. W 13,16 r, przechodzi on w ręce Krzyżaków, którzy wznoszą murowany zamek, składający się z zamku głównego i podzamcza. W 1454 r. zdobywają go gdańszczanie. Po 1466 r. rezydują tu polscy starostowie. Główny zamek zniszczyli w XVn w. Szwedzi. Z zamku pozostały mury obwodowe podzamcza, brama wjazdowa, przebudowana w stylu renesansu niderlandzkiego z pocz. XVII w., obok bramy baszta w jej wnętrzu zasklepiona izba gotycka. Obiekt leży nad rzeką Wierzycą, której wody poruszały stojący koło zamku młyn. Od skrzyżowania dróg trasa skręca ku zach. 46 km Str. Kiszewa. 52 km Kiszewskie Chrósty. Trasa biegnie na znacznej przestrzeni zalesioną drogą przez Stawiska koło jez. Zagnanie i Wie-rzysko, z którego wypływa rzeka Wierzyca. 67 km Kościerzyna (opis patrz trasa VIII, str. 222). Z Kościerzyny wyjazd w kierunku zach. drogą prowadzącą przeważnie przez lasy. 73 km trasa mija pd. kraniec malowniczego jez. Garczyno. Z jez. Garczyno sąsiaduje od pd. zach. Jez. Graniczne. Prowadzi przez nie szlak kajakowy do rzeki Granicznej i tą do wielkiego i pięknego jez. Sudomie, skąd pnzez dwa mniejsze jeziorka do rzeki Trzebiochy, po czym Wdą do jez. Wdzydze. Od jez. Garczyno trasa biegnie ładną drogą, częściowo przez lasy. Opuszcza granicę województwa gdańskiego i koło nielicznych wiosek prowadzi do Bytowa (102 km) w woj. koszalińskim. Wariant A. Skrzyżowanie koło Kiszewskiego Zamku — Str. Polaszki <4 km) — Kiszewskie Chrósty (11 km). Od skrzyżowania dróg koło Kiszewskiego Zamku trasa wariantu wiedzie w kierunku pn. 4 km Str. Polaszki. Wieś położona opodal przeszło 3 km dł. Jez. Polaszkowskiego, sklep, biblioteka gromadzka, p-ta. Kościół ufundowany w 1754 r. przez St. Skórzewskiego, kasztelana chełmińskiego, dwór prawdopodobnie z 1728 r. 8 km Nw. Polaszki. W rejonie Polaszek, na pn., pn. wsch. i pn. zach. biegnie pas jezior, największe z nich to: Gatno, Hutowe, Sobądzkie, Zagnanie, Liniewskie i Polaszkowskie. W ich sąsiedztwie znajduje się kilka starych wsi pomorskich. W odl. ok. 3 km na pn. wsch. od Str. Polaszek leży wieś Garczyn. W XIII w. znajdowała się tu siedziba kasztelana i gród, który wznosił się na wzgórku koło kościoła. Kościół z XVI w. W wielkim ołtarzu cenna rzeźba gotycka Madonny z przełomu XV/XVI w. 11 km Kiszewskie Chrósty. TRASA 18. Gdańsk — Kolbudy (14 km) — Przywidz (29 km) — Nw. Karczma (41 km) — Kościerzyna (56 km) — Nw. Karczma (64 km) — Dziemiany (80 km) — (Chojnice, 121 km) Na odcinku od Gdańska do Nw. Karczmy za Kościerzyną kursuje PKS. Trasa prowadzi przez piękne pod względem krajobrazowym okolice Pojezierza Kaszubskiego, miejscowości letniskowe i lasy koło malowniczo położonych jezior. Wyjazd z Gdańska w kierunku na Pruszcz Gd. Po minięciu kościoła w Sir. Szkotach skręt w prawo na drogę biegnącą do Kościerzyny. 4 km Łostowice. We wsi dom nr 8 z ok. 1800 r., zaś koło wsi na wzgórku między starymi drzewami pomnik wojenny z 1817 r. W następnej wsi Kowale dom podcieniowy z ok. 1800 r. 8 km Bąkowo. We wsi punkt wyjścia wycieczki pieszej do ok. 4 km odległego Jez. Otomińskiego. 12 km Lubiewo. Wieś lokowana w 1323 r. Gotycki kościół, wieża i zach. część nawy z 1658 r., hełm z 1684 r. Wyposażenie barokowe. Na przykościelnym cmentarzu starodrzew oraz duży głaz narzutowy, położony dla uczczenia poległych w I wojnie światowej mieszkańców wsi. 14 km Kolbudy. Wieś letniskowa, gosp., sklep, mleczarnia, ośr. zdrowia, p-ta, st. kol. i przyst. PKS, położona nad dużym jeziorem, w dolinie rzeki Raduni. We wsi pod nr 29 dom ryglowy z XVIII w., pod nr 34 dom ryglowy, na dachu chorągiewka z datą 1695. Nazwa "Colbude" występuje w dokumencie z 1395 r., ma ona pochodzić od bud węglarzy, wypalających tu węgiel drzewny dla kuźnic. O kuźnicy w tej miejscowości mówi wzmianka z 1600 r. W ostatnich kilkudziesięciu latach są Kolbudy chętnie odwiedzanym letniskiem gdańszczan oraz punktem wyjścia wycieczek po malowniczej, posiadającej interesujące zabytki okolicy, m. in. grodziska w Pręgowie i nad Jez. Otomińskim, cenne obiekty architektoniczne w Czapelsku, Lubiewie, Przyjaźni. 29 km Przywidz. Wieś letnisko zagospodarowana przez gdańskie zakłady i instytucje. We wsi gosp., sklepy, ośr. zdrowia, przyst. PKS, p-ta. Pierwsza wiadomość z 1294 r. Okolica zamieszkana była wcześniej, o czym mówią wykopaliska oraz grodzisko na płw. Jez. Przywidzkiego. Po pokoju toruńskim wieś należała do biskupów kujawskich. Od XVI w. należy do gdańszczan. Dzięki prześlicznemu położeniu nad malowniczym jeziorem, w pagórkowato-leśnej okolicy od dawna jest ulubionym letniskiem mieszkańców Gdańska. 33 km Trzepowo, 41 km Nowa Karczma, 44 km Lubań. Ok. 3 km za Lubaniem zbacza z trasy w prawo droga do ok. 1,5 km odległej wsi Bendomin, miejsca urodź. Józefa Wybickiego, autora hymnu "Jeszcze Polska nie zginęła". Zachował się tu dworek Wybickiego, otocizony starymi drzewami. Obecnie mieści się w nim szkoła. 56 km Kościerzyna (opis patrz trasa VIII, str. 222). Z Kościerzyny wyjazd drogą na zach. jak do Bytowa. 64 km Nowa Karczma. Na 65 km trasa skręca na pd. W odl. 1,5 km na zach. od 70 km trasy Lipusz, położony nad rz. Wdą. We wsi nadleśnictwo, młyn, ośr. zdrowia, p-ta, st. kol. i PKS, kościół z 1867 r. Jest to prastara osada pomorska, o czym świadczą wykopaliska. Parafia miała tu istnieć już w XIII w. Pierwsza pewna wiadomość. o wsi pochodzi z 1398 r. W XVI w. osada liczyła 14 gospodarzy. W tym ' czasie czynna była w Lipuszu szkoła, utrzymywana przez chłopów. W końcu XIX w. przeprowadzono tędy linię kolejową do Bytowa, Kościerzyny i Chojnic. W okresie międzywojennym była to miejscowość przygraniczna. Linię kol. do Bytowa wówczas zlikwidowano. Lipusz przeciwstawiał się za czasów zaboru niemczyźnie i w oparciu o założony w 1908 r. Bank Polski wykupywał ziemie, udaremniając działalność Niemieckiej Komisji Kolonizacyjnej. Po ostatniej wojnie Lipusz rozwija się i rozbudowuje. 75 km Kalisz. Duża wieś. 80 km Dziemiany. Wieś położona nad jez. Rzuno. Punkt wyjścia wycieczek pieszych w rejon jez. Wdzydze. Okolice Kalisza, Dziemian, a także następnej wioski Raduń obfitują w malownicze jeziora, lasy i posiadają doskonałe warunki wypoczynkowe. Brak jest tu jednak zagospodarowania turystyczfiego. Za Raduniem, pięknie położonym nad jeziorem o tej samej nazwie trasa osiąga teren województwa bydgoskiego i prowadzi w dalszym ciągu przez Brusy do Chojnic (121 km). TRASA 19. Kościerzyna — Wdzydze Kiszewskie (17 km) Na całej trasie kursuje PKS. Trasa biegnie przez malowniczą okolicę jeziorno-leśną, licznie odwiedzaną przez turystów. Wyjazd z Kościerzyny w kierunku zach. Tuż za miastem trasa skręca na pd. i polną drogą przez lasy, mijając zespół malowniczych jezior Mielnica, Sudomie, Żołnowo po prawej i jez. Osu-szyno po lewej stronie, a następnie wzdłuż rzeki Trzebiochy prowadzi do Grzybowa i Grzybowskiego Młyna, gdzie znajduje się zarząd Państw. Gospod. Rybnego, gospodarującego na kilkudziesięciu jeziorach i prowadzącego wielką hodowlę narybku, dostarczanego do zbiorników wodnych w kraju i eksportowanego za granicę. 11 km Wąglikowice. 17 km Wdzydze Kiszewskie. Niewielka wioska kaszubska i znane od ok. 50 lat letnisko oraz punkt docelowy wycieczek turystycznych. Wieś leży nad jez. Gołuń, będącym wsch. ramieniem wielkiego, nazywanego "Morzem Kaszubskim" jez. Wdzydze. We Wdzydzach osiadł w 1898 r. nauczyciel Izydor Gul-gowski. Rozpoczął on wkrótce studia i badania zagadnień sztuki i kultury materialnej Kaszub. Gulgowski wędrował bezustannie po wsiach i Zbierał wszelkiego rodzaju przedmioty, jakimi posługuje się ludność, spisywał pieśni, gadki ludowe itp. Wspomagany przez swoją żonę Teodorę, zdolną malarkę, ożywił na Kaszubach przemysł ludowy artystyczny, gł. takie jego działy jak hafciarstwo, plecionkarstwo, ceramikę. W 1906 r. nabył Gulgowski zabytkową chałupę (checz) i otworzył w niej muzeum bogatych zbiorów etnograficznych. W ślad za tymi poczynaniami zaczęli napływać do Wdzydz liczni turyści i letnicy. W 1925 r. Gulgowski zmarł, a w 1932 r. spaliło się muzeum wraz z wszystkimi przebogatymi zbiorami. Staraniem Teodory Gulgowskiej zbudowano w 1936 r. drugą chałupę z materiału uzyskanego ze starej stodoły i poczęto gromadzić nowe zbiory. Po ostatniej wojnie opiekę nad muzeum przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki, mianując kustoszem Gulgowską (zm. w 1951 r.). Od 1950 r. obiekt stanowi Oddz. Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. W 1954 r. stanęła we Wdzydzach druga zabytkowa chałupa kaszubska, pochodząca z Wdzydz Tucholskich. W 1959 r. urządzone zostały wnętrza obydwu chałup. W 1960 r. doprowadzono do Wdzydz drogę z Wągliko-wie, dzięki czemu uzyskała wieś połączenie drogowe z Kościerzyną. Równocześnie w sezonie letnim uruchomiono z Kościerzyny komunikację samochodową (w soboty i niedziele do 9 autobusów na dobę). Ok. 1 km na zach. od muzeum powstała przed kilku laty, w prześlicznym zakątku nad jeziorem, tuż koło skrzyżowania jego czterech ramion doskonale zagospodarowana stanica wodna PTTK, w której otrzymać można noclegi i pełne wyżywienie, wypożyczyć kajaki, uzyskać informacje itp. Z Wdzydz wyznakowany jest szlak do odległej ponad 6 km st. kol. Olpuch — Wdzydze, na linii Gdynia — Kościerzyna — Bydgoszcz. Koło Wdzydz przebiega również jeden z najciekawszych szlaków kajakowych po rzece Wdzie. TRASA 20. Gdańsk — Kartuzy (31 km) — Garcz (39 km) — Sierakowice (52 km) — Puzdrowo (55 km) — Sulęczyno — (71 km) — Parchowo (79 km) — (Bytów, 95 km) Na odcinku od Gdańska do Sulęczyna kursuje PKS. Trasa prowadzi przez licznie odwiedzane przez turystów okolice i miejscowości Pojezierza Kaszubskiego. Po drodze prócz pięknych krajobrazów zobaczyć można cenne zabytki architektury i plastyki, muzeum etnograficzne, pomniki przyrody. Wyjazd z Gdańska ul. Świerczewskiego, przez dzielnicę Siedlce, a następnie pagórkowatym terenem moreny dennej. 19 km Żukowo (opis patrz trasa XI, str. 227). Z Żukowa trasa ■ biegnie ładną drogą przez Borkowo (22 km) kolonie, koło Jez. Karlikowskiego. 26 km Dzierzążno. Wieś położona między dwoma jeziorami. We wsi prewentorium, st. kol. Punkt wyjścia wycieczki pieszej do 3 km odl. Jaru Raduni k. Babiego Dołu. Za wsią trasa biegnie przez lasy. 31 km Kartuzy (opis patrz trasa XI, str. 228). Z Kartuz wyjazd drogą koło kościoła klasztornego. 39 km Garcz. W odl. 2 km na pd. od Garcza letniskowa wieś Chmielno, leżąca w sąsiedztwie kilku dużych, połączonych ze sobą rzeką Radunią jezior i malowniczych wzniesień moreny czołowej, dochodzących do 224 m npm. We wsi schr. wycieczkowe, stacja turystyczna nad Jez. Białym, gosp., sklepy, p-ta. Chmielno należy do najstarszych osad pomorskich. Wymienione w 1220 r., jest w 1 poł. XIII w. siedzibą kasztelana podległego książętom pomorskim w Gdańsku, a równocześnie rezydencją siostry Mszczu-ja I księżnej Damroki. Krzyżacy likwidują kasztelanię chmieleńską, ustanawiając jako ośrodek władzy dla okolicznej ziemi Mirachowo. Nie sprawdzone przekazy wymieniają Chmielno jako kolebkę rodu książąt pomorskich. Prawdopodobnie wcześniejszy gród mieścił się w pobliskim Garczu, skąd przeniesiony został następnie na bardziei obronne miejsce koło Chmielna. Od kilkudziesięciu lat, a szczególnie po ostatniej wojnie staje sie Chmielno ulubionym i licznie odwiedzanym letniskiem i miejscem do którego docierają i przez które przechodzą masowo turyści wędrujący po Pojezierzu Kaszubskim. W Chmielnie należy zwiedzić: grodzisko na przesmyku między jeziorami Białem i Kłodno, zakład ceramiki prowadzony od ośmiu pokoleń przez rodzinę Neclów. W odl. 2 km na wsch. od wsi znajdują się widokowe wzgórza Tamowa i Góra Biskupia, do których dojście przesmykiem międzyjeziornym. Z Garcza wyjazd w kierunku zach. 42 km Miechucino, skąd trasa prowadzi przeważnie leśną okolicą. 52 km Sierakowice. Wieś, gosp., apteka, ośr. zdrowia, sklepy, p-ta. Jedynym zabytkiem jest drewniany kościół z 1820 r., rozbudowany cegłą w 1903 r., wyposażenie z XVIII i 1 poł. XIX w. Sierakowice usytuowane są nad obszernym zagłębieniem, zapewne dawniej jeziorem. Wieś wymieniona w 1382 r. Obecnie ma wygląd małego miasteczka, należy do najlepiej zagospodarowanych wsi w pow. kartuskim i posiada kilka zakładów pracy, m. in. tartak i skrzynkarnię, wytwórnię piwa i wód gazowych, stolarnie itp. W Sierakowicach odgałęzia się na pn. zach. droga do Osowa. Trasa biegnie na pd. zach. 55 km Puzdrowo. Trasa skręca na pd. 58 km Tuchlino, leżące nad malowniczym Jez. Gowidlińskim. 63 km Podjazd. 71 km Sulęczyno. Wieś, gosp., ośr. zdr., p-ta. We wsi pseudo-gotycki kościół z 1874 r., w którym trzy barokowe ołtarze i płyty nagrobne Heidensteinów. Sulęczyno leży w b. ładnej okolicy, na pd. krańcu dużego jez. Węgorzyno, w sąsiedztwie ogromnych połaci leśnych i malowniczego, ok. 7 km długiego jez. Mausz. Przez wieś przepływa rzeka Słupia, która opuściwszy jez. Węgorzyno płynie u podnóża wzniesienia, na którym rozłożyła się wieś, a następnie zwraca się raptownie ku zach. i przeciska się głębokim jarem, przypominając ze względu na kamieniste dno i bystry bieg podkarpackie potoki. Dnem tego jaru biegnie trasa. Sulęczyno w XIII w. należało do kasztelanii chmieleń- skiej, a później do starostwa w Mirachowie. Od XVI w. ' właścicielami Sulęczyna byli Heidensteinowie. Jeden z nich Rajnold, historyk opisujący panowanie Stefana Batorego znany jest z portretu w epitafium umieszczonym w katedrze oliwskiej. Po wygaśnięciu Heidensteinów dobra i wieś przechodzą w ręce Łaszewskich, którzy wsławili się bezprzykładnym wyzyskiem poddanych. Informują o tym pisemne skargi chłopów do króla. Oto wyjątki z listów chłopskich: "... płacząc jesteśmy zmuszeni prosić o ratunek, ponieważ dzieją się rzeczy niesłychane...", albo "... Kiedy nie ma pieniędzy, muszy Bydle sprzedać a Pana płacić a biedni Człowiek muszy się Łzami zalewać, napołu nagi i głodni z żoną i Dziećmi chodzic, nareszcie przyidzie i od Głodu umierać, ieżeli wkrótce nie będziemy ratowany..." 79 km Parchowo. Wieś. Od 1624 — 1772 r. siedziba starostwa niegrodowego. Za Parchowem trasa opuszcza granice województwa gdańskiego i biegnąc początkowo na zach. a później na, pd. zach. prowadzi do Bytowa (95 km). TRASA 21. Sierakowice — Bukowina (10 km) — Osowo Lęborskie (18 km) — Lębork (36 km) Trasa ładną krajobrazową drogą biegnie na znacznej przestrzeni przez lasy pokrywające morenowe wzniesienia, które dochodzą do 190 m npm. Wyjazd z Sierakowic w kierunku pn.-zach. 6 km Palubice. Wioska leżąca w sąsiedztwie 3 jeziorek: Le-lewo, Mielenko i Okunko. W odl. 1 km na wsch. od Pałubic leży wielkie. Jez. Kamienieckie, łączące się na pn. z Jez. Święte. Przy pd. krańcu Jez. Kamienieckiego leży wieś Kamienica Królewska. Okolica ta była zamieszkana od zamierzchłych czasów, o czym świadczą skrzynkowe groby kultury pomorskiej (od 700—100 lat p.n.e.) i liczne wykopaliska. Podczas okupacji w okolicznych lasach znajdowały się bunkry partyzantów z oddziału kaszubskiego. Z Pałubic koło jeziorek Mielenko po prawej i następnie Okunko po lewej stronie, trasa wiedzie do wypływu rzeki Bukowiny z Jez. Świętego. Tędy biegnie trasa kajakowa z Jez. Kamienieckiego rzeką Bukowiną do Łupawy, uchodzącej do jez. Gardno pod Smołdzinem. 10 km" Bukowina. Mała ładnie położona wioska, w której kościół ryglowy z wieżą zbudowany w 1728 r. Wyposażenie z XVIII w. W posadzce płyty nagrobne Wejherów. Bukowina jest jedną z b. starych miejscowości pomorskich. Długi okres dziejów wsi wiąże się z przynależnością jej do zach. pomorskiego rodu Ciciewiczów, a później Wejherów. Wg zapisu z 1784 r. Bukowina leżała na znanej drodze pocztowej ze Słupska do Gdańska, posiadała folwark, młyn wodny, karczmę, mieszkał tu kowal; wieś liczyła wówczas 16 dymów. 14 km Łebunia. Wieś wymieniona w 1412 r., w której młyn, sklep, p-ta. 3 km dalej, na lewo od trasy PGR Osowo, wymienione w 1360 r. Pośród zabudowań gospodarczych wyróżnia się okazały spichrz ryglowy, piętrowy z 1840 r. 18 km Osowo Lęborskie. Trasa skręca na pn. na drogę Bytów — Lębork. W odl. ok. 1.5 km na zach. leży pięknie położona wśród lasów u podnóża Maszewśkich Gór ładnie zabudowana wieś Maszewo. We wsi st. kol., p-ta i duża fabryka drożdży. Z Osowa Lęborskiego trasa biegnie malowniczą doliną rzeczki Okalicy. Po obu stronach drogi wznoszą się ponad 100 m npm. wysokie, zalesione wzniesienia morenowe. 26 km Lębork (opis patrz trasa XIII, str. 241). TRASA 22. Kartuzy — Ręboszewo (8 km) — Brodnica Grn. (10 km) — Klukowa Huta (24 km) — Sulęczyno (32 km) — (Bytów, 56 km) Na całej trasie kursuje PKS. Trasa biegnie przez najbardziej malowniczą część Pojezierza Kaszubskiego, koło słynnych z uroku jezior rynnowych i wzniesień moreny czołowej. Z Kartuz wyjazd szosą wzdłuż Jez. Karczemnego w "Kier. pd.-zach. Po 2 km trasa mija leżące wśród lasu Jez. Ciche, a następnie zatacza łuk wokół Zamkowej Góry i biegnie wąską dolinką wzdłuż niepozornej strugi. 8 km Ręboszewo. Niewielka wioska kaszubska, tuż przy zbiegu połączonych biegiem rzeki Raduni jezior Brodno Mł. i Brodno Wlk., leży u podnóża, usytuowanego po pn. stronie wzgórza Sobótka. W dalszym ciągu trasa biegnie wzdłuż jez. Brodno Wlk., po jego zach. stronie. Po ok. 2 km od przesmyku między jeziorami, na lewo od trasy leży wzniesienie Złota Góra (160 m npm.), z której roztacza się prześliczny widok na leżące w dole Wlk. Brodno i rozlewające się w głębi u podnóża Wieżycy, ujęte w oprawę leśną Jez. Ostrzyckie. Nieco dalej zbiega w dół do Brodnicy Din. droga, która prowadzi dalej do wsi Ostrzyce i następnie na Wieżycę. 10 km Brodnica Grn. Wieś z przemysłem przetwórczym, sklep, p-ta. Za wsią na lewo od drogi trasa mija głaz narzutowy o obw. 11,5 m, wygrzebany w czasie budowy drogi bitej w 1869 r. Na 14 km na lewo od trasy Jez. Bukrzyno położone w lesie. Na prawo droga polna do 1 km odległej, pięknie wśród lasu i nad jez. Raduńskim położonej wsi Przewóz. Na 16 km trasa wchodzi przez głębokie wcięcie w wysoczyz-nę, tzw. Bramę Kaszubską i po kilkuset metrach biegnie przez przesmyk między Jeziorami Raduńskim Grn. i Din. Jeziora te ciągną się na przestrzeni ok. 17 km, z okolicy Chmielna na pn. wsch. do Stężycy na pd. zach. Pow. 846 ha, maks. głęb. 40 m, poziom zwierciadła wody leży na wysokości 162 m npm. Otaczająca je wysoczyzną dochodzi do 70 m ponad poziom wody jeziornej. Przez jeziora przepływa rzeka Radunia, biorąca początek z leżącego koło wsi Stężyca Jez. Stężyckiego. Wokół Jez. Raduńskiego znajduje się szereg punktów widokowych; najpiękniejszy z pn. krańca Jez. Din. Raduńskiego, z Chmielińskich Chrustów. Jez. Raduńskie wraz z 10 innymi tworzą przepiękny szlak kajakowy, rozpoczynający się koło przyst. kol. Krzeszna nad Jez. Ostrzyckim. W następnej wsi za przesmykiem Borucinie, nad Jez. Boruckim odgałęzia się ku pn. droga do wsi Kamienica Szlachecka. Kamienica Szlachecka leży na tzw. Czystych Polach, ciągnących się na pn. ł pd. od drogi, pozbawionych lasów, nieurodzajnych. Na obszarze Czystych Pól znajduje się kilkanaście wiosek i przysiółków. Na terenie tym spotyka się prastare cmentarzyska, świadczące o zamieszkaniu tego terenu od zamierzchłych czasów. W odl. ok. 700 m od Borucina wznosi się na pn. Zamkowa Góra (222,3 m) zapewne niegdyś gród pomorski. 24 km Klukowa Huta. We wsi odgałęzia się na pd. wsch. droga do Kościerzyny. W odl. 5 km od Klukowej Huty leży nrzy drodze do Kościerzyny wieś Stężyca, w której bar, ośr. zdr., sklep i p-ta. Wieś powstała z połączenia wsi St. Szlacheckiej i St. Królewskiej, oddzielonych od siebie korytem rzeki Raduni, przepływającej z Jez. Stężyckiego do Ra-duńskiego. Stężyca wzmiankowana jest już w XIII w. We wsi barokowy kościół z 1706 r., murowany z wieżą. We wnętrzu strop płaski z desek. Wyposażenie barokowe z pocz. XVIII w. Z Klukowej Huty trasa biegnie na zach. 28 km Węsiory. Wieś, dawny zaścianek szlachecki. W odl. 2 km na pd. od wsi znajduje się Jez. Długie, na którego pn. brzegu, ok. 500 m od zach. krańca, w niewielkim lasku zachowały się resztki kamiennych kręgów i liczne mogiły. Cały ten, ostatnio ddkładnie przebadany przez archeologów zespół kręgów i mogił jest cmentarzyskiem z pierwszych wieków naszej ery. Znad je-ziorp, patrząc w kier. pd.-wsch. widzimy w odległości 3,5 "km wysoka Łysą Górę (Łyskę, 225 m), niegdyś podobno miejsce kultowe w czasach pogańskich. O wzgórzu opowiadają Kaszubi ciekawe legendy. Opodal stara wieś Gostomie, przy której znajdował się jeszcze w XIX w. duży zespół kręgów kamiennych, rozebrany przez ludność na budowę zagród. Ok. 3 km na pn. od Węsior leży wieś Mściszewice, położona nad Jez. Wiejskim, Kilkaset metrów na zach. od wsi znajduje się ciekawy, jedyny tego rodzaju rezerwat na Pomorzu Gdańskim w postaci pola zasłanego gęsto głazami narzutowymi. Tylko jedna z działek dużego niegdyś rezerwatu dochowała się w całości, z innych podobnie jak i ze znajdujących się opodal na szczycie wzniesienia prastarych mogił zabrano głazy na tłuczeń drogowy. Z Węsior trasa wiedzie przez lasy, a następnie przesmykiem między leżącym na pn. od drogi wielkim jez. Węgorzyno i jez. Mł. Guścierz. 32 km Sulęczyno, w którym trasa łączy się z trasą 20 i biegnie do Bytowa (56 km). Opis odcinka drogi Sulęczyno — Bytów w trasie 20. TRASA 23. Kościerzyna — Egiertowo (21 km) — Żukowo (37 km) — Chwaszczyno (51 km) — Sopot (58 km) Na odcinku Miszewo — Orłowo kursuje PKS. Trasa przez cały czas biegnie ładną pod względem kraj- obrazowym okolicą, przez teren moren czołowych i dennych Na trasie rezerwaty i liczne obiekty zabytkowe. Z Kościerzyny wyjazd w kierunku pn.-wsch. Po 3 km trasa mija duże jez. Dobrogoszcz. 5,5 km Kaliska. Za wsią droga zagłębia się w las. ,10 km Kłobuczyn. W odl. 3 km na wsch. od Kłobuczyna Wznosi się Zamkowa Góra (244,2 m), zapewne miejsce dawnego grodu. U podnóża jej, po stronie wsch. małe Jez. Piotrowskie. Ok. 1,5 km na pn. zach. od Kłobuczyna Serza Góra (251,6 m). Po wyjeździe ze wsi roztacza się widok na Wzgórza Szym-barskie, najwyżej wypiętrzony masyw, moreny czołowej na Pojezierzu Pomorskim, ze szczytem Wieżycą (331 m npm.) stanowiącym najwyższy punkt Pomorza. 2 km za Kłobuczynem widać na prawo, w odl. 1 km od szosy porośniętą lasem Gęsią Górę (278,9 m), od której 1 km na pn. leży wzniesienie 315 metrowe również pokryte lasem. Z kolei, kilkaset metrów dalei odbiega w lewo droga do pobliskiej wsi Szymbark, położonej na zboczu Wieżycy, w odl. 1600 m na pd. zach. od szczytu. Wieś założona w pocz. XVII w. przez starostę kościerskiego Demetriusza Wejhera. Miała tu być w średniowieczu w"ieś Mączewo, która zniknęła w XV w., prawdopodobnie podczas wojny 13-letniej. Ze wsi rozchodzą się drogi polne na pn. do Jez. Ostrzyekiego, na zach. do Jez. Patul-skiego przez Patuły na pd. zach. od wsi Gołubie. Ponad 1 km od odgałęzienia drogi do Szymbarku skręca na lewo droga do st. kol. Wieżyca i nad leżące w sąsiedztwie Jez. Ostrzyckie. Od drogi do Wieżycy po kilkuset metrach, koło kamienia odgałęzia się w lewo drożyna leśna, prowadząca na szczyt Wieżycy (odl. od drogi ok. 400 m). 21 km Egiertowo. Tu rozbiegają się drogi na pn. do Kartuz (11 km), na pd. do Skarszew (34 km) i Starogardu Gd. (47 km), na pd. wsch. do Przywidza (10 km) i na pn. wsch. do Żukowa. Trasa biegnie na pn. wsch. 24 km Hopowo. 28 km Borcz. 31 km Babi Dół. Mała osada, punkt wyjścia wycieczki pieszej do słynnego z uroku Jaru Raduni, do którego prowadzi droga przez las (patrz wycieczki piesze XII. 1, str. 346). I 37 km Żukowo. Z Żukowa kolo widniejącego na wzgórzu gmachu szkoły trasa przebiega w kierunku pn. 43 km Miszewo. W Miszewie odgałęzienie na wsch. drogą prowadzącą przez Banino do Wrzeszcza (17 km). Trasa biegnie dalej ku pn. ,Na 47 km trasy odgałęzienie drogi na zach. do Tuchomka. W niewielkiej odległości od trasy przy odgałęzieniu wieś i PGR Tuchomko leżąca tuż nad Jez. Tuchomskim. Jest to prastara osada pomorska, we wczesnym średniowieczu gród obronny, po którym pozostało grodzisko na płw. po wsch. stronie jeziora. 48 km Tuchom. 51 km Chwaszczyno. Wieś, spółdz. produkcyjna, sklepy, p-ta. Jest to jedna z bardzo starych osad Pomorza Gdańskiego, wymieniona w 1283 r., kiedy książę Mszczuj II przekazał ją cystersom oliwskim. Od 1301 r. należy Chwaszczyno do biskupów włocławskich. W kościele wyposażenie z 1723 r. Na cmentarzu przy kościele, liczne starsze nagrobki z polskimi napisami i polskimi nazwiskami, gdyż ludność tutejsza była zawsze w 98 procentach polską. W środku wsi, przy drodze do Kielna rośnie b. stara lipa. Na terenie gromady, w rejonie leśnictwa Gołębiewo, oddz. 145 c. rośnie sosna ok. 225-letnia o obw. 1,90 m i wys. 35 m oraz dąb "De-wajtis Gołębiewa", wiek ok. 300 lat, obw. pnia 3,50 m, wys. 28 m. Z Chwaszczyna trasa biegnie w kierunku na pn. wsch. 58 km Kack Wlk., do niedawna wieś, obecnie dzielnica Gdyni. Pierwsza wiadomość o wsi pochodzi z XIII w. Należała ona wówczas, w związku z darowizną księcia Świętopełka, do rycerza Piotra, który otrzymał ją wraz z Mł. Kackiem i Kolibkami w 1383 r., później do biskupów włocławskich i do komtura gdańskiego, następnie z kolei aż do konfiskaty przez rząd pruski do biskupów kujawskich. Pierwotny kościół drewniany spalił się w XVI w. Następny zbudowano pod koniec XVI stulecia. Obecny pochodzi z 1895 r. W odl. 3 km na zach. od Kacika Wlk. wieś Kolonia, utworzona w 1801 r. przez Prusaków z osadników z Wirtembergii, od dawna czysto polska. Wieś rozrzucona jest wokół 205,8 m npm. wzgórza, najwyższego w tej okolicy. Roztacza się stąd rozległy widok na okolicę, Kack Wlk. leży wśród lasów na wzniesieniach, w sąsiedztwie bystrego potoczku, dopływu rzeki Kaczej. Dolinką tego potoczku biegnie linia kolejowa z Gdyni w kierunku na Kościerzynę. W pobliżu linii kol. na lewo odgałęzia się droga do Orłowa (3 km). Trasa prowadzi w prawo ładną drogą przez lasy. 58 km Sopot.

wczasy, Chwaszczyno, Wielki Kack