kwatery w Polsce

Zwycięstwo Stosunków Feudalnych na Pomorzu Zachodnim

22 August 2013r.

ZWYCIĘSTWO STOSUNKÓW FEUDALNYCH NA POMORZU ZACHODNIM (1124—1295) Stosunkowo najobfitszy dział stanowią źródła dokumentowe, sporządzone przez książąt i biskupów jako przedstawicieli grupy panującej, już to w związku z ich działalnością polityczną, już to działalnością osadniczą. Na wzmiankę zasługują zwłaszcza liczne nadania ziemi, renty gruntowej, immunitetów, solanek i in. Natomiast dokumenty lokacyjne wsi, z wyszczególnieniem uprawnień i ciężarów ludności chłopskiej, są bardzo rzadkie. Zachowało się również bardzo niewiele akt do organizacji skarbowej państwa. Z ważniejszych należy wymienić taryfy celne z roku 1159, 1253—1278 (Szczecin), 1278 (Gryfia). Źródła będące wytworem mieszczaństwa są dla tego okresu bardzo skromne. Należą tu księgi miejskie Kołobrzegu, E. Sando w, Das alteste Kolberger Stadtbuch 1277—1373, "Balt. Stud.' Bd. 42 (1940) i Gryf ii, dalej poszczególne przywileje, wystawiane przez miasta, rozrzucone w kodeksach. Materiały do udziału miast pomorskich w handlu bałtyckim znalazły się w wydaniach: Hanserecesse (1870—1888) i Hansisches Urlcunden-buch, t. 1 1967). Uzupełnienie ich stanowią akta pochodzące z kancelarii książęcych, jak np. przywileje lokacyjne miast, nadania prawa składu, młynów, zwolnień celnych itp., zamieszczone w wymienionych uprzednio kodeksach ogólnych. Szczupłe są też źródła wytworzone przez duchowieństwo. Należą tutaj bulle papieskie, odnoszące się do diecezji kamieńskiej i zwierzyńskiej (Schwerin), opublikowane we wspomnianych wyżej kodeksach oraz opracowane w krytycznych rozprawach F. Sal i-s a (Forschungen zur alteren Geschichte des Bistums Ka-min, "Balt. Stud.", N. F., 2. Karol Robert Klempin (1816—1874) Bd. 26, 1924, oraz: Die Schweriner Fiilschungen, Archiv fur Urkundenforschung, Bd. 1, 1908). Dokumenty zwierzyńskie opracował osobno K. Jordan, Die Bistumsgrundungen Heinrichs des Lowen. Leipzig 1939. Jedyne obszerne źródła zakonne z tego okresu to roczniki kołbackie (Annales et notae Colbacenses, w: Pommersches Ur-kundenbuch, Bd. 1, dodatek). Materiały dotyczące polityki zagranicznej księstwa zachodniopomorskiego zgromadzone zostały również w ogólnych kodeksach. Z ważniejszych można tu wymienić układy z Brandenburgią w latach 1236 i 1250, akt sprzedaży ziemi świdwińskiej (1280 rok), układy z Lubeką i państwami skandynawskimi (1283—1286). Lepiej przedstawia się sprawa źródeł historiograficznych, z tym wyjaśnieniem, że większość z nich dotyczy tylko XII wieku. Są one bez wyjątku pochodzenia zamiejscowego. Szczegółowy obraz Pomorza na początku XII wieku przekazały trzy żywoty biskupa Ottona z Bambergu. Najstarszy z nich doczekał się nowoczesnego wydania przez A. Hof-meistera (Die Prufeninger Vita des Bischofs Otto von Bamberg, Greifswald 1924). Nowe, krytyczne wydanie tego żywotu w opracowaniu J. W i k a r j a k a i K. L i m a n a, ukazało się w druku (Mon. Pol. Hist., t. 7, nr 1). Pozostałe dwie biografie znane są tylko ze starszego XIX wydania (Monumenta Gerinaniae Historie a. Scriptores, Bd. 12, 20). Obecny stan badań przedstawił K. Liman (Stan badań nad żywotami św. Ottona z Bambergu, "Studia Źródłoznawcze", t. 3: 1958; Studia historyczno-literackie nad żywotami biskupa Ottona z Bambergu. I: Vita Pruflingensis. Poznań 1966. Sporo wiadomości do okresu walk pomorsko-duńskich dostarcza kronika S a x a (.StaroTiis Gęsta Danorum ed. J. O 1 r i k i H. Raeder, vol. 1, Kobenhavn 1931). Uzupełnia ją kronika Arnolda z Lubeki (Chro-nica Slavorum, Hannover 1868). Nieliczne szczegóły, dotyczące stosunków polsko-p om orskich w XII wieku znaleźć można również w kronice Mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem (wyd. A. Bielowski, Mon. Pol. Hist., t. 2.) oraz w Kromce Wielkopolskiej (wyd. W. A. Maciejowski, tamże, jak również tłumaczenie polskie K. Abgarowicza, ze wstępem B. Kiirbisówny, Poznań 1965). Źródła do dziejów kultury duchowej zachowały się w drobnych ułamkach; rozrzucone są one we wzmiankowanych wyżej kodeksach. Składają się na nie m. in. informacje o szkolnictwie, bibliotekach, bractwach religijnych itd. Pomorze Zachodnie posiada sporo zabytków architektury i sztuki plastycznej z XIII, a nawet z XII wieku. Zestawienie tych zabytków, zaopatrzone w liczne ilustracje, ukazało się w wydawnictwie zbiorowym (Die Bau-und Kunstdenkmcller der Provinz Pommern, Teil II und III, Stettin 1889). Nowsze odkrycia i zestawienie zniszczeń spowodowanych przez drugą wojnę światową przedstawia praca Z. Świechowskiego (Architektura granitowa na Pomorzu Zachodnim. "Prace Kom. Hist. Sztuki PTPN", t. 2, z. 1, Poznań 1950). Opisy poszczególnych zabytków zamieszczono w rocznikach "Materiałów Zachodnio-pomorskich" (od 1956 roku). Literatura dotycząca omawianego okresu jest stosunkowo obfita, jednakowoż skupia się ona tylko na niektórych zagadnieniach. Przyczyny tego stanu rzeczy należy dopatrywać się w specyfice rozwoju badań pomo-rzoznawczych. Aż do końca drugiej wojny światowej pozostawały one niemal wyłączną domeną historyków niemieckich. Starsza historiografia polska zajmowała się tylko w ograniczonym stopniu dziejami Pomorza Zachodniego, skupiając swą uwagę na problematyce ziem przy ujściu Wisły. W dobie międzywojennej wzrosły wprawdzie zainteresowania tą dzielnicą, czego wyrazem są np. prace K. Tymienieckiego (Ludność wiejska w krajach polabskich i pomorskich "SI. Occ". t. 1, 1921; Podgrodzia w północno-zachodniej Słowiańszczyźnie i pierwsze lokacje miast na prawie niemieckim, "SI. Occ.", t. 2, 1922), jednakże trudności w korzystaniu z archiwów i bibliotek na terenie obcego, a nieżyczliwego państwa, wpływały ujemnie na rozwój badań. Poważniejsze osiągnięcia przyniósł dopiero niedługi jeszcze okres rozwoju nauki w Polsce Ludowej. Historiografia niemiecka doby Hohenzollernów posiada znaczny, ale dość jednostronny dorobek. Badacze pruscy interesowali się przede wszystkim dziejami elementu niemieckiego na Pomorzu Zachodnim i politycznymi powiązaniami tej dzielnicy z historią Niemiec. Wyrazem takich tendencji jest szczególnie syntetyczna praca Martina Wehrmanna (Ge-schichte von Pommern, wyd. I., 1901—1903), gdzie cały okres poprzedzający początki kolonizacji na prawie niemieckim omówiony został na dziewięćdziesięciu stronach, poświęconych zresztą głównie walkom pomorsko--duńskim w XII wieku i problemowi chrystianizacji kraju. Podobne dążności występują również w innych pracach tego okresu. Postępy badań archeologicznych i osadniczych w dobie międzywojennej wzmogły wprawdzie zainteresowania dla najdawniejszych dziejów Pomorza Zachodniego, jednakże wyniki tych badań były wykorzystywane w sposób na ogół tendencyjny przez nacjonalistyczną literaturę historyczną. Podstawową syntezą ogólną pozostało drugie wydanie historii M. Wehrmanna (1919—1921), poza tym przeważały prace o tematyce szczegółowej. Również polska historiografia powojenna nie zdobyła się na opracowanie syntezy dziejowej Pomorza Zachodniego. Pierwszą próbą nowego spojrzenia na to zagadnienie była pionierska praca J. Mitkowskiego (Pomorze Zachodnie w stosunku do Polski, Poznań 1946). Podstawowe zagadnienia z dziejów Pomorza przedstawione zostały również w pracach zbiorowych: pod redakcją Z. Kaczmarczyka (Pomorze Zachodnie, t, 1—2, Poznań 1949), G. Labudy (Szkice z dziejów Pomorza, Ł 1—3f Warszawa 1958—1961) iK. Śląskiego (Pomorze Zachodnie — nasza ziemia o jeży sta, Poznań 1960). Perspektywy badawcze ujął G. Labuda (Główne momenty dziejów Bałtyku, "Jantar", t. 5, 1947), a zarys dziejów ustroju państwowego dał M. Sczaniecki (Główne linie rozwoju feudalnego państwa zachodniopomorskiego, Cz. 1, ,,Czasop. Prawno- Badania z zakresu geografii historycznej omawianego okresu posiadały na Pomorzu Zachodnim dawną tradycję. Już w połowie XIX wieku ukazały się w "Baltische Studien" liczne prace L. Quandta o podziałach terytorialnych Pomorza, które do dzisiaj nie straciły jeszcze wartości. W dobie powojennej ukazał się cały szereg publikacji z tego zakresu. Uzupełnieniem pracy Renna są artykuły P. Czaple w skiego (Tytu-latura książąt pomorskich do początku XIV w,, "Zapiski To w. Nauk. w Toruniu", t. 15, 1949, z. 1—2), A. Dobrowolskiej (O nazwie Kaszuby, "Onomastica", t. 7, 1958), A. Pis kozuba (Pomorze jako pojęcie geograficzno-historyczne, "Prz. Zach.-Pom." 1963, nr 4 i: Zmiany polityczno-administracyjne Pomorza Wschodniego w X—XX w., "Pomorze Gdańskie", z. 1: 1966). Zagadnieniem granic politycznych zajęło się wielu badaczy, np. Z. Kaczmarczyk (Najstarsza granica Polski pod Szczecinem, "Prz. Zach.", t. 3: 1947, nr 4), Z. S u ł o w s k i (Najstarsza granica zachodnia Polski, "Prz. Zach.", 8: 1952, nr 1), T. Białecki (ZacTiod-nia granica terytorium Szczecinian we wczesnym średniowieczu, "Prz. Zach.-Pom." 1963, nr 4), K. Slaski (Granica wielkopolsko-pomorska w okresie wczesnego feudalizmu, "Prz. Zach.", 10: 1954, nr 1—2), F. E n-g e 1 (Mannhagen ais Landesgrenze im nord-, ostdeutschen Kolonisations-gebiet, "Balt. Stud." N. F., t. 44: 1957). W. Kowalenko (Piana, Świna i Dziwna jako szlaki osadniczo-kolonizacyjne, "Prz. Zach.", 8: 1952, nr 1—2). Próbą syntezy, obejmującej zarówno Pomorze Zachodnie jak i Pomorze Gdańskie, jest praca K. Śląskiego (Podziały terytorialne Pomorza w XII—XIII w.} Poznań 1960). Autor ten podjął również próbę rekonstrukcji stanu zalesienia w przeszłości (Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, "Prz. Zach.",. Badania osadnicze rozwinęły się już znacznie w okresie międzywojennym. Warto tutaj- wspomnieć o pracach Charlotty v. Trotha (Entwicklung landlicher Siedlungen im Kósliner Kiistengebiet, Kiel 1936), F. E. Schulza (Die Orts- und Flurnamen des Kreises Kóslin, Kóslin 1935) oraz o licznych studiach toponomastycznych R. Holstena, których podsumowanie ukazało się już po śmierci autora (Die Pommersche Flumamensammlung, wyd. F. Engel, "VerÓff. d. hist. Komm. f. Pomm.", Reihe V, H. 6, Koln 1963). W latach powojennych pojawiły się dość liczne prace polskie, np. W. Filip owi a ka (Noioe materiały do osadnictwa Wolinian w okresie wczesnośredniowiecznym, "Mat. Zach.-Pom.", t. 4: 1956),. K. Podia-szewskiej (Ziemia Śliwińska, "Prz. Zach.", 11: 1955 nr 3—4), T. Białeckiego (Terytorium pyrzyckie w okresie wczesnego średniowiecza, "Mat. Zach.-Pom.", t. 6: 1960), L.. Zajdel (Kołbacz na tle osadnictwa okolicy w okresie wczesnośredniowiecznym, "Mat. Zach.-Pom.", t. 4: 1959), K. Śląskiego (Dzieje ziemi kołobrzeskiej do czasów jej germanizacji, Toruń 1948), Z. Solka i L, Lecie jewicza (Z badań nad krajobrazem naturalnym wczesnośredniowiecznego Kołobrzegu, "Kwart. Hist. Kult. Mat.", t. 9: 1961), U. Dymaczewskiej i Z. Hołowińskiej (Z dziejów Santoka i kasztelanii santockiej, "Biblioteka Lubuska", t. 6, Poznań 1961). W słabszym stopniu opracowane zostały zagadnienia organizacji i produkcji wsi pomorskiej w XII i XIII wieku. Historiografia niemiecka zajmowała się przede wszystkim problematyką kolonizacji na prawie czynszowym, zaniedbując wcześniejsze okresy. Synteza R. Kótzschke-go i W. Eberta (Geschichte der ostdeutschen Kolonisation, Leipzig 1937) przynosi wprawdzie sporo materiałów do zagadnień Pomorza Zachodniego, ale przedstawionych w sposób jednostronny. Braki te uzupełnia tylko częściowo studium Z. Kaczmarczyka (Kolonizacja niemiecka na wschód od Odry, wyd. II, Poznań 1960), obejmująca dzieje blisko ośmiu wieków, a stąd mało szczegółowa. Także niewielka praca. W. Rusińskiego (Rys historyczny wsi na Pomorzu Zachodnim i id ziemi lubuskiej, Warszawa 1947) powstała w okresie, gdy nie dysponowaliśmy jeszcze pełnią materiałów. Trwałą wartość zachował wspomniany już artykuł K. Tymienieckiego o ludności wiejskiej. Pewne światło na rozwój kultury materialnej wsi rzucają wyniki badań archeologicznych, np. W. Garczyńs kiego (Wyniki badań na osadzie ivczesnośredniowiecznej Szczecin-Mścięcino, "Mat. Zach.-Pom.", t. 1: 1955), A. Stafińskiego (Z dziejów Parsęcka — dawnej osady słowiańskiej, "Zapiski Koszalińskie", t. 6, 1960). Zarys stosunków agrarnych przed kolonizacją na prawie czynszowym przedstawił K. Śląski (Agrarstruktur und Agrarproduktion in Pommern vor Beginn der deu-tschrechtlichen Kolonisation, "Zeitschr. fur Agrargeschichte und Agrar-soziologie", Jg. 16, H. Z. Frankfurt/Main 1968, s. 181—190. Stosunkowo lepiej znany nam jest proces kształtowania się wielkiej własności feudalnej. Ze starszych badań wymienić należy pracę M. V. Brećkevića (Vvedenije v socjalnuju istoriju kniażestva Slavii iii zapadnogo Pomorija, Jurijev 1911), dalej dzieło H. H o o g e w e-g a (Stifter und Kloster der Provinz Pommern, t. 1—2 Stettin 1924), podające drobiazgowo obraz stosunków majątkowych pomorskich instytucji kościelnych w oparciu o olbrzymi, dziś częściowo już zaginiony materiał. Należy też wspomnieć studia szczegółowe A. Br eitspr echera (Die Komthurei Rdhrchen-Wildenbruch, Stettin 1940) i Franziski Muller (Kloster Buków, "Balt. Stud.", N. F., Bd. 16: 1914). Problemem wprowadzenia systemu lennego i migracji rycerstwa zajmują się: E. Sauer (Der Adpl wahrend der Besiedlung Ostpommerns 1250—1350, Stettin 1939, E. Morre (Der Adel in der deutschen Nordostsiedlung des Mittelalters, "Deutschland und der Osten", Bd. 20, Leipzig 1942), B. Zientara (Możni słowiańscy na dworze Ottona I szczecińskiego, (w:) Wieki średnie. Prace ofiarowane T. Manteufflowi na 60 rocznicę urodzin, Warszawa 1962). Nowy pogląd na rolę cystersów na Pomorzu przedstawiła H. Chłopocka (Poiostame i rozwój wielkiej własności ziemskiej opactwa cystersów z Kołbacza w XII~~XIV w., Poznań 1953). Problematyka miast i mieszczaństwa wzbudziła żywe zainteresowanie historiografii niemieckiej, stąd też rozporządzamy szeregiem dawniejszych studiów na ten temat. Znaczne poszerzenie stanu wiadomości oraz sprostowanie wielu mylnych poglądów na genezę miast przyniosły badania polskich historyków i archeologów. Najbardziej spornym był problem osiedli miejskich przedlokacyjnych, podejmowany już w okresie międzywojennym przez historyków polskich (K. T ymieniecki) oraz zwłaszcza niemieckich, jak np. H. Bollnow (Burg und Stadt in Pommern, "Balt. Stud.", NF, Bd. 40: 1937 i napisana w 1942 roku praca: Studien zur Geschichte der pommerschen Burgęn und Stddte im XI und XIII Jhd., "Veróff. d. hist. Komm. f. Pommern", Reihe V, H. 7, Koln 1964) czy H. L u d a t (Die ostdeuschen Kietze, Bern-burg 1936, oraz: Der Ursprung der ostdeutschen Wieken, ,,Vierteljschr. f. Sozial u. Wirtschaftsgesch.", Bd. 29: 1936). Spośród licznych prac powojennych wymienić należy artykuł G. L a-budy stawiający w nowym świetle problem przekształcania podgrodzi w miasta lokacyjne (Problematyka badań wczesnodziejowych Szczecina, "Prz. Zach.5', 8: 1952), mniejsze studia R. Kiersnowskiego (Kłodo-na-Kłodzień, "Studia Wczesnośr." t. 3; 1955), W. Filipowiaka (Kamień zoczę snodziejowy, Szczecin 1959), W. Dziewulskiego (Zaludnienie i rozmiary Szczecina w 1124 r., "Kwart. Hist. Kult. Mat.", 2: 1954, nr 1—2). Przegląd dotychczasowych badań daje syntetyczne opracowanie L. Lecie jewicza (Początki nadmorskich miast na Pomorzu Zachodnim, Warszawa 1962). Z nowszych publikacji niemieckich dotyczących początków miast na uwagę zasługuje studium B. Krugera (Die Kietz-siedlungen im nórdlichen Mitteleuropa, "Deutsche Akad. d. Wiss.: Schr, d. Sektion f. Vor- und Friihgesch.", Bd. 11, Berlin 1962), polemizujące z poglądem Ludata o przedlokacyjnym pochodzeniu chyż. Wspomnieć też należy pracę K. A. K r e s c h e 11 (Rodungssiedlung und Stadtgriindung, "Bil. f. Dt. Landesgesch.", Bd. 91: 1954), oraz H. Sto ob (Die Ausbrei-tung der obendlandischen Stadt im ostlichen Mitteleuropa, "Zeitschr. fur Ostforschung", Bd. 10: 1961). Problematyka miast lokowanych skupiała od dawna uwagę historyków niemieckich. Ogólny pogląd dziejów dają prace G. der Provinz Pommern, Berlin 1865) oraz nowsza, lecz ujęta tendencyjnie synteza E. Keysera (Deutsches Stddtebuch, Bd. 1-—2, Berlin 1938), zawierająca bogatą bibliografię zagadnienia. Po wojnie badania w tym zakresie uległy znacznemu poszerzeniu. Należy tu wspomnieć artykuły H. C h ł o-p o c k i e j (Lokacja Szczecina na prawie niemieckim, "Prz. Zach.", 8: 1952, nr 3—4, oraz Przyczynki do dziejów życia gospodarczego miast Pomorza Zachodniego w XIII—XIV w., tamże 7: 1951, nr 1—2), B. Zienta-r y (U początków szczecińskiego patryc jatu, "Prz. Hist.", 53: 1962 nr 4, oraz: Szkice szczecińskie X— —XVII w., Warszawa 1959), D. L u c h t a (Die Stadtepo-litik Herzogs Barnim I von Pommern (1220—1278), "Veróff. d. Histor. Kommission f. Pommern", Keihe V: Forsch. zur pommersch. Geschichte, H. 10: 1965). Poważnym osiągnięciem jest drugi tom pracy zbiorowej pt. Dzieje Szczecina X w.— 1805 r.t Poznań 1963, praca zbiorowa pt. Dzieje Kołobrzegu (Bibl.. Słupska", t. 14, pod red. H. Lesińskiego, 1965) i Dzieje Koszalina (pod red. B. Drewniaka i H. Lesińskiego, Poznań 1967). Wymienić też należy syntetyczny artykuł H. Lesińskiego (Niektóre problemy rozwoju miast na Pomorzu Zachodnim w średniowieczu, "Mat. Zach.-Pom., 2: 1956). Badania ostatnich dziesięcioleci rzuciły nowe światło na zagadnienie żeglugi i rybołówstwa. W. Kowalenko omówił obszernie problematykę portów (Starosłowiańskie grody portowe na Bałtyku, "Prz. Zach.", 6: 1950, nr 5—6, oraz Dalsze badania nad starosłowiańskimi portami na Bałtyku w IX—XIII w., tamże, 11: 1955, nr 1—2). Nieco odmienne spojrzenie na te zagadnienia wnoszą szczegółowe artykuły W. F i 1 i-powiaka (Port wczesnośredniowiecznego Wolina, "Mat. Zach.-Pom.", 3. Władysław Kowalenko (1884—1966) t. 2: 1956) i B. Wachowiaka (Port Średniowiecznego Szczecina, Gdańsk 1955). Techniką korabniczą zajmują się m. in. P. Smolarek (Inwentaryzacja źródeł do dziejów techniki szkutniczej Słowian pomorskich, "Mat. Zach.Pom.", t. 1: 1955 oraz: W sprawie wczesnośredniowiecznych lodzi pomorskich, "Kwart. Hist. Kult. Mat.", t. 4: 1956, nr 1), M. Prosnak (Zachodnio słowiańska sztuka korabnicza wczesnego średniowiecza, "Mat. Zach.--Pom.", t. 9: 1963). Literatura dotycząca zagadnień handlu wczesnośredniowiecznego jest stosunkowo bogata. Ogólne tło naświetlają artykuły M. Małowista (Z problematyki dziejów gospodarczych strefy bałtyckiej we wczesnym średniowieczu, "Roczn. Dz. Społ. i Gosp.", t. 10: 1948). H. Ziółkowskiej (Pomorze a handel bałtycki w okresie wczesnośredniowiecznym. "Prz. Zach.", 7: 1951, nr 1—2) i K. Śląskiego (Udział Słowian w życiu gospodarczym Bałtyku na początku epoki feudalnej, "Pam. Słow.", t. 4: 1955, z. 2). Odnośnie do początków i rozwoju Hanzy, obok wielu starszych syntetycznych publikacji, ukazały się artykuły H. Lesińskiego (Początki i rozwój stosunków polsko-hanzeatyckich w XIII w"Prz. Zach.", 8: 1952, nr 5—6, oraz Handel na wybrzeżu słowiańskim w śiuietle ceł morskich, tamże, 7: 1951, nr 1), A. Mączaka i H, Samsonowicza (Z zagadnień genezy rynku europejskiego: strefa bałtycka, "Prz. Hist.", Ł 55: 1964, z. 2), E. A s s m aai n a (Die Stettiner Zollrolle des 13. Jhd, "Han-sische Geschbll.", Jg. 71: 1952), E. Cieślaka (Reglamentacja handlu rybami przez związek.miast hanzeatyckich, "Prz. Zach.", 8: 1952, nr 5— 6), K. Tymienieckiego (Hanza niemiecka nad Bałtykiem, tamże), H. Samsonowicza (Nowe kierunki badań nad dziejami Hanzy, "Kwart. Hist.", t. 68: 1961, z. 2), B. Zientary (Geneza przywileju składowego Szczecina z 1283 r., "Mat. Zach.-Pom.", t. 6: 1961). Z nowszych pozycji niemieckich na uwagę zasługuje praca zbiorowa o dziejach Hanzy (Die deutsche Hanse ais Mittler zwischen Ost und West, "Wissen-schaft f. Forschung des Landes Nordrhein-Westfalen", Bd. 27, Koln 1963). Zagadnienia organizacji skarbowości i systemu monetarnego znalazły uwzględnienie w starszej pracy A. Suhlego (Beitrage zu der Geschichte des Miinzwesens in Pommern, "Balt. Stud.", N.F. Bd. 39: 1937), której wyniki zostały uzupełnione przez nowsze badania R. Kiersnowskiego (Mennice i mincerze na Pomorzu Zachodnim w drugiej połowie XII w"Mat. Zach.-Pom.", t. 5: 1959). Rozwój dochodów panujących rozpatrzył wszechstronnie J. Walachowicz (Monopole książęce w skarbowości wczesnofeudalnej Pomorza Zachodniego, Poznań 1963). Krytyczne stanowisko do tez wyrażonych w tej pracy zajął K. Buczek (Przemiany ustrojowe Pomorza Zachodniego w XII i XIII w., "Kwart, Hist.", t. 72: 1965, z. 2). Stosunki zewnętrzno-polityczne znalazły dość nikłe odzwierciedlenie w literaturze. Historiografia niemiecka interesowała się głównie okresem walk Pomorza Zachodniego z agresją saską i duńską; również badania uczonych polskich wniosły niewiele nowych elementów. Zdobycie Pomorze i misje Ottona z Bambergu omawia w swej pracy o Krzywoustym K. Maleczyński (Bolesław Krzywousty, Kraków 1947). Konflikty z Danią naświetlone zostały w artykułach O. E g g e r t a (Danisch-wendische Kampfe in Pommern und Mecklenburg 1157—1200, "Balt. Stud.", N.F., Bd. 30: 1928, oraz: Die Wendenzilge Waldemars I und Knuds VI von Danemark nach Pommern und Mecklenburg, tamże, Bd, 39: 1937). Uzupełnienia i sprostowania do tych prac wnoszą studia K. M y-ślińskiego (Polska a Pomorze Zachodnie po śmierci Krzywoustego, "Roczn. Hist.", t. 17: 1948, oraz: Bogusław I, Instytut Bałtycki 1948) i E. Assmanna (Die Schauplatze der danisch-wendischer Kampfe in den Gewassern von Riigen, "Balt. Stud.", N.F., Bd. 43: 1955). Jeszcze mniej wyczerpująco opracowane zostały dzieje polityczne XIII stulecia. Stosunki z Polską omówili częściowo J. M i t k o w s k i we wspomnianej pracy oraz G. Labuda (Walka o zjednoczenie Pomorza •* z Polską w X—XIV w., (w:) Szkice z dziejów Pomorza, t. 1, Warszawa 1958). K. Śląski dał krótką charakterystykę postaci Bogusława II (Bogusław II, "Bibl. Słupska", t. 7: 1960, s. 67—72). Pewne dane przynoszą niektóre ustępy pracy J. Baszkiewicza (Powstanie zjednoczonego państwa polskiego na przełomie XIII i XIV w., Warszawa 1954, s. 160—185). Problematykę Nowej Marchii, opracował szczegółowo P. N i e s-s e n w swej wartościowej, chociaż dziś już przestarzałej pracy (Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstellung und Besiedlung, Lands-berg 1905). Walki polsko-brandenburskie omówił T. Tyc (Wal/ca o kresy zachodnie, "Roczn. Hist.", t. 1: 1925). Nowsze spojrzenie na to zagadnienie daje niewielkie studium W. Fenrycha (Nowa Marchia w dziejach politycznych Polski w XIII i XIV w., Poznań 1959) oraz zarys historyczny pióra G. Labudy, zamieszczony w pracy zbiorowej: Ziemia Lubuska, Poznań 1951, jak również niewielka pozycja U. Dymaczewskiej i Z. Hołowińskiej (Z dziejów Santoka i kasztelanii santockiej, Poznań 1961). W dziedzinie historii ustroju żywe zainteresowanie wzbudzał od dawna problem początków państwowości zachodniopomorskiej. W swoim czasie dość powszechnym uznaniem cieszyła się teza o pochodzeniu tamtejszej dynastii od Piastów, postawiona przez Z. Wojciechowskiego (Mieszko I i powstanie. państwa polskiego, "Zap. Tow, Nauk. Tor., t. 10: 1935, nr 4, oraz: Jeszcze o Mieszku I, tamże t. 11: 1936, nr 7). W polemice z R. Kiersnowskim (Świętopełk "dux Odrensis", "Prz. Zach." 8: 1952) Wojciechowski nawiązywał nadal do owych dawniejszych tez (W spranie S-uńętopeł/ca, księcia odrzańskiego, tamże). Ostatnio jednak teoria jego zośtała podważona przez G. Labudę (Czy książęta zachodniopomorscy wywodzili się od Piastów?, "Studia Mat. Dziejów Wielkop.", t. 4: 1958, z. 1). Także studia J. D o w i a t a (Pochodzenie dynastii zachodniopomorskiej i ukształtowanie się terytorium zachodniopomorskiego, "Przy. Hist.", t. 45: 1954, z. 2—3; tenże: O rewizję poglądów na dzieje wczesnośredniowiecznego Pomorza, "Kwart. Hist., t. 63; 1956, z. 1, oraz: Ewolucja państwa wczesnofeudalnego na Pomorzu Zachodnim, "Prz. Hist.", t. 47: 1956), lokalizujące pierwotny ośrodek krystalizacyjny państwowości na terenach zaodrzańskich, wywołały zastrzeżenia ze strony R. Kiersnowskiego (W sprawie początków organizacji państwowej na Pomorzu Zachodnim, "Kwart. Hist.", t. 61: 1954, z. 4) i L. L e c i e j e w i c z a (Kilka uwag o najstarszych ośrodkach państwa zachodniopomorskiego, Studia Mat. Dziejów Wielkop.", t. 5: 1959, z. 1). Genealogia dynastii pomorskiej począwszy od XII wieku została opracowana bardzo szczegółowo przez historyków niemieckich: M. Wehrmanna (Genealogie des pommerschen Herzogshauses, Stettin 1937), A. Hofmeistera (Genealogische Untersuchungen zur Geschichte des pommerschen Herzogshauses, Greifswald 1938) i W. Wegenera (Die Herzóge von Pommern aus dem Greifenhause 1100—1637, Gottingen 1962). Pewne uzupełnienia wnosi też wspomniany artykuł P. Czaplewskie-g o o tytułach książąt pomorskich. Stosunek lenny do Rzeszy, Danii i Brandenburgii znalazł drobiazgowe, chociaż nie zawsze słuszne przedstawianie w pracach F.Zickermanna (Die Lehnsverhaltnisse zwischen Brandenburg und Pommern im XIII und XIV Jahrhundert, "Forsch. z. brand. u. preuss. Gesch.", Bd. 4: 1891; P. Niessena (Die staatsrechtlichen Verhaltnisse Pommerns 3180 — 1214, "Balt. Stud.", N.F., 17: 1913) i W. Rachfahla (Der Ursprung des brandenburgisch-pommerschen Lehnsverhaltnisses, "Forsch. z brand, u. preuss. Gesch.", Bd. 5: 1892). Polemiczne stanowisko wobec tych prac zajął K. M y ś 1 i ń s k i w cytowanych wyżej studiach. Oprócz wymienionej już próby syntezy M. Szczaniec kiego o głównych liniach rozwoju państwa zachodniopomorskiego, rozpoczęte są również badania szczegółowe. Należy tu wspomnieć artykuły J. W a-lachowicza (Rozwój immunitetu sądowego na Pomorzu Zachodnim do 1295 r., "Czas. Prawno-Hist." t. 9: 1960, z. 3, oraz Immunitet ekonomiczny na Pomorzu Zachodnim, tamże,, t. 10: 1961, z. 1) i S. Matysika (Prawo.nadbrzeżne, Toruń 1950). Historia kościoła posiada szereg opracowań, zarówno syntetycznych, jak i szczegółowych. Do pierwszej grupy należą początkowe rozdziały dzieła H. Heydena (Kirchengeschichte Pommerns, Bd. 1—2, Aufl. 2, Koln 1957), wspomniana już praca H. Hoogewega o instytucjach kościelnych, dalej studium T. Silnickiego (Początki chrześcijaństwa i organizacji kościelnej na Pomorzu Zachodnim, "Życie i Myśl", 1951) i W. Dziewulskiego (Likwidacja pogaństwa na Pomorzu Zachodnim, "Zap. Tow. Nauk; Tor.", t. 25: 1960, nr 1). Nie brak również artykułów dotyczących poszczególnych zagadnień. Sprawą umocnienia organizacji kościelnej zajął się W, Dziewulski (Bis/cup pomorski Wojciech, "Zap. Tow. Nauk. Tor.", t. 23: 1957, nr 4, oraz: Stosunek Ottona z Bambergu do organizacji kościelnej terenów zachodniopomorskich, tamże nr 1—3). Dalszy rozwój w tej dziedzinie omawiali: F. Salis (For-schungen zur alteren Geschichte des Bistums Kammin, "Balt. Stud.", N.F., Bd. 26: 1924), H. Grotefend (Die Grenzen des Bistums Schwerin ge-gen Kammin, "Jbb. d. Ver. f. meckl. Gesch. u. Altertumsk,", Bd. 68: 1903), G. Muller (Das Fiirstentum Kammin, "Balt. Stud.", N.F., Bd. 33: 1929), W Hubner (Bemerkungen tu den Archidiakonaten des Bistums Kammin, "Bil. f. d. Kirchengesch. Pommerns", Bd. 16: 1937), H. H e y d e n (Die Kirchen Stettins und ihre Geschichte, Stettin 1336), M. W e h r-mann (Die Grundung des Domstiftes zu St. Marien in Stettin, "Balt. Stud.", Bd. 36: 1886). J. Kłoczowski poruszył pomijany dotąd problem polskich placówek zakonnych (Dominikanie polscy nad Balty~ kiem, "Nasza Przeszłość", t. 6: 1957). Historia kultury materialnej i umysłowej została opracowana tylko fragmentarycznie. Stosunkowo najwięcej danych o ży- ciu mieszkańców Pomorza w omawianym okresie przynoszą drobne artykuły archeologiczne, np. M. Rulewicza (Wczesnośredniowieczne za-baiuki i przedmioty do gier z Pomorza Zachodniego, "Mat. Zach.-Pom.", t. 4: 1958), A. Nahlika (Tkaniny wykopaliskowe z wczesnośredniowiecznego Wolina, tamże 5: 1959), W, 'Łosińskiego i E. Taba-czyńskie j (Z badań nad rzemiosłem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, "Prace Kom. Archeol. PTPN", Poznań 1959). E. Cno tli w e-g o (Pozostałości budownictwa drewnianego z IX—XII w. w Wolinie, "Mat. Zach.-Pom." t 8: 1962). Organizację opieki zdrowotnej omawia H. Heyden (Die Hospitaler St. Georg und St. Gertrud in Pommern, "Bil. f. Kirchenkesch. Pommerns", Bd. 20—21: 1929) i W. Werner (Die Entwicklung des Stettiner Armen-und Fiirsorgewesens bis zur Einfiihrung der preussischen Stadte-ordnung im. J. 1809, Jena 1916). Rozwojem muzyki zajmują się M. R u-lewicz (Wczesnośredniowieczne instrumenty dźwiękowe z badań archeologicznych na Pomorzu Zachodnim, "Mat. Zach.-Pom." t. 9: 1963) oraz G. Kittler (Die Musikpflege im Pommern zur Herzogszeit, "Balt. Stud.", N.F., Bd. 39: 1937). Skromne wiadomości o początkach szkolnictwa pomorskiego zawiera praca K. Trzebiatowskiego (Z dziejów szkolnictwa i oświaty na Pomorzu Zachodnim, (w:) Pomorze Zachodnie — tlasza ziemia ojczysta, Poznań 1960). Poszczególne prace poświęcone zagadnieniom narodowościowym pojawiły się już w niemieckiej historiografii przedwojennej. Największą wartość posiada obszerne studium W. Sommerfelda (Geschichte der Germanisierung des Herzogtums Pommern oder Slavien, Leipzig 1896). Pewnych danych dostarczają również .prace F. Lorentza (Geschichte der pommeranischen Sprache, Berlin 1925) i H. Spangen-berga (Die Bedeutung der Stadtsiedlung filr die Germanisierung der ehemals slavischen Gebiete des Deutschen Reiches, "Jbb. d. Ver. f. meckl. Gesch. u. Alttkde", Bd. 99: 1935). Wszystkie one jednak pisane są w mniejszym lub większym stopniu z pozycji nacjonalistycznych i w związku z powyższym cofają zbyt daleko wstecz początki germanizacji ludności rodzimej. Wszechstronniejsze naświetlenie tego zagadnienia znajdujemy dopiero w-powojennych pracach K. Śląskiego (Przemiany etniczne na Pomorzu Zachodnim w rozwoju dziejowym, Poznań 1954), G. Labudy (Uwagi w sprawie przemian etnicznych na Pomorzu Zachodnim, "Studia Mat. Dziejów Wielkop.", t. 1: 1955), W. Dziewulskiego (Kolonizacja niemiecka na Pomorzu Zachodnim, "Jantar," t. 4: 1946), D. G. Hopp (Die Zunft und die Nichtdeutschen im Osten, Marburg 1954).

wczasy, Bałtyk, Flora i Fauna, Wycieczka, Dzieje Pomorza, Historia, Zabytki, Zwiedzanie, Wypoczynek, wczasy, Gdańsk, Pomorze